5. ปญฺจมภูมิ

[43] ตตฺถ กตโม หารวิภงฺโค? ยตฺถ โสฬส หารา อกฺขรโส เภทํ คจฺฉนฺติฯ ตตฺถ อาทิมฺหิ เทสนาหาโรฯ ตตฺถ อยํ คาถา กุสลา วา อกุสลา วา สจฺจานิ วา สจฺเจกเทโส วาฯ กิํ เทสิตนฺติ? สุตฺเต วีมํสา เทสนาหาโรฯ ยถา อริยสจฺจานิ นิกฺเขโป จตฺตาริ สจฺจานิ สาธารณานิ อสาธารณานิ จฯ ยานิ จ อฏฺฐารส ปทานิ ทุกฺขโต สตฺต ปทานิ สงฺเขเปน กายิเกน เจตสิเกน ทุกฺเขน, อปฺปิยสมฺปโยเคน ปิยวิปฺปโยเคน จ ตีหิ จ สงฺขตาหิฯ ตตฺถ ตีณิ สงฺขตลกฺขณานิ ติสฺโส ทุกฺขตา อุปฺปาโท สงฺขตลกฺขณํ, สงฺขารทุกฺขตาย ทุกฺขตา จ สงฺขตลกฺขณํ, วิปริณามทุกฺขตาย ทุกฺขตาติ อญฺญถตฺถํ จ สงฺขตลกฺขณํ, ทุกฺขทุกฺขตาย จ ทุกฺขตา, อิเมสํ ติณฺณํ สงฺขตลกฺขณานํ ตีสุ เวทนาภูมีสุ อทุกฺขมสุขา เวทนา อุปฺปาโท สงฺขตลกฺขณํ, สงฺขารทุกฺขตาย จ ทุกฺขตา ตโย สงฺขตลกฺขณํ, สุขา เวทนาย จ วิปริณามทุกฺขตาย จ ทุกฺขตาติ อญฺญถตฺตํ สงฺขตลกฺขณํ, ทุกฺขาเวทนา ทุกฺขทุกฺขตา จ ทุกฺขตา อิมมฺหิ อิเมสุ นวปเทสุ ปฐมเกสุ สตฺตสุ ปเทสุ โสฬสสุ ปเทสุ ทุกฺขา ปริเยสิตพฺพา, เอกาทส ทุกฺขตาย จ ลกฺขณํ นิทฺเทเส นิทฺทิฏฺฐํฯ ปาตุภาวลกฺขณา ชาติยา จ ปาตุภาวจุติลกฺขโณ จุโตติ วิตฺถาเรน ปนฺนรสปทานิ กตฺตพฺพานิ, เอวํ สาธารณานิ อสาธารณานิ จ สตฺตสุ ทสสุ ปเทสุ สญฺญาส ติวิเธ จ สาสนปฺปฏฺฐาเน อฏฺฐารสวิเธสุ จ สุตฺตาธิฏฺฐาเนสุ ทสวิเธสุ จ สุตฺตวิเธยฺเยสุ โสฬสวิเธสุ จ หาเรสุ เอกวีสติวิธาย จ ปวิจยวีมํสายาติ อิทํ เทสิตํฯ ยถาภูตญฺจ เทสิตนฺติ, อยํ วุจฺจติ เทสนาหาโรฯ

[44] ตตฺถ กตโม วิจโย หาโร?

ปทํ ปญฺหา จ ปุจฺฉา จ, กิํ ปุพฺพํ กิญฺจ ปจฺฉิมํ;

อนุคีติ สา จ วิจโย, หาโร วิจโยติ นิทฺทิฏฺโฐฯ

ปทนฺติ ปฐมํ ปทํฯ ตสฺส โก อตฺโถ? ยํ ภควา ปุฏฺโฐ อายสฺมตา อชิเตน ตํ คเหตพฺพํ, กติปทานิ ปุฏฺฐานิ ยถากิํ เกนสฺสุ นิวุโต โลโกติ คาถา, อิมานิ กติปทานิ จตฺตาริ อิติ วิสชฺชนาย ปุจฺฉาฯ ยตฺตเกหิ ปเทหิ ภควตา วิสชฺชิตานิ ปทานิ อิติ ปุจฺฉาย จ ยา ปทานํ สงฺกาสนา, อิทํ วุจฺจติ ปทนฺติฯ

ปญฺหาติ อิมานิ จตฺตาริ ปทานิฯ กติ ปญฺหา? เอโก วา ทฺเว วา ตทุตฺตริ วา อิมานิ จตฺตาริ ปทานิ เอโก ปญฺโห, อตฺถานุปริวตฺติ พฺยญฺชนํ โหติ, สมฺพหุลานิปิ ปทานิ เอกเมวตฺถํ ปุจฺฉติฯ อิมานิ จตฺตาริ ปทานิ อนุปริวตฺตีนิ ตํ พฺยญฺชเนน เอโก ปญฺโหว โหติฯ

เกนสฺสุ นิวุโต โลโกติ โลกํ สนฺธาย ปุจฺฉติ, เกนสฺสุ นปฺปกาสติ กิสฺสาภิเลปนํ พฺรูสีติ ตํเยว ปุจฺฉติฯ กิํสุ ตสฺส มหพฺภยนฺติ ตํเยว ปุจฺฉติฯ เอวํ อตฺถานุปริวตฺติ พฺยญฺชนํ เอโก ปญฺโห โหติ, โส ปญฺโห จตุพฺพิโธ เอกํสพฺยากรณีโย วิภชฺชพฺยากรณีโย ปฏิปุจฺฉาพฺยากรณีโย ฐปนิโยติฯ ตตฺถ จกฺขุ อนิจฺจนฺติ เอกํสพฺยากรณีโย, ยํ อนิจฺจํ ตํ ทุกฺขนฺติ วิภชฺชพฺยากรณีโย, สิยา อนิจฺจํ น จกฺขุ, ยานิปิ อายตนานิ จ น จกฺขุ, ตานิปิ อนิจฺจนฺติ น จกฺขุเยว, อยํ วิภชฺชพฺยากรณีโย, ยํ จกฺขุ ตํ จกฺขุนฺทฺริยํ เนติ ปฏิปุจฺฉาพฺยากรณีโย, ตํ จกฺขุ ตถาคโตติ ฐปนิโยฯ อญฺญตฺร จกฺขุนาติ ฐปนิโย ปญฺโหฯ อิทํ ปญฺหํ ภควา กิํ ปุจฺฉิโต, โลกสฺส สํกิเลโส ปุจฺฉิโตฯ กิํ การณํ? ติวิโธ หิ สํกิเลโส ตณฺหาสํกิเลโส จ ทิฏฺฐิสํกิเลโส จ ทุจฺจริตสํกิเลโส จฯ ตตฺถ อวิชฺชาย นิวุโตติ อวิชฺชํ ทสฺเสติ, ชปฺปาติ ตณฺหํ ทสฺเสติ, มหพฺภยนฺติ อกุสลสฺส กมฺมสฺส วิปากํ ทสฺเสติ, โสตํ นาม สุขเวทนียสฺส กมฺมสฺส ทุกฺขเวทนีโย วิปาโก ภวิสฺสตีติ เนตํ ฐานํ วิชฺชตีติ ภควา วิสชฺเชติ, จตูหิ โย ปเทหิ อวิชฺชาย นิวุโต โลโกติ…เป.… เอวํ วุจฺจติฯ

[45] ตทุตฺตริ ปฏิปุจฺฉติ, สวนฺติ สพฺพธิ โสตาติ คาถา, จตฺตาริ ปทานิ ปุจฺฉติ ตํ ภควา ทฺวีหิ ปเทหิ วิสชฺเชติฯ

ยานิ โสตานิ โลกสฺมิํ, สติ เตสํ นิวารณํ;

โสตานํ สํวรํ พฺรูมิ, ปญฺญาเยเต ปิธียเรฯ

อิมานิ จตฺตาริ ปทานิ ทฺวีหิ ปเทหิ วิสชฺเชติฯ อิทํ ปทนฺติ ปุจฺฉิโต, ตสฺส สํกิลิฏฺฐสฺส โลกสฺส โวทานํ ปุจฺฉิโต, โสตานิ ฉ ตณฺหากายา พหุลาธิวจเนน นิทฺทิฏฺฐา ภวนฺติ สพฺเพหิ อายตเนหิฯ ตานิ โสตานิ เกน นิวาริยนฺตีติ ปริยุฏฺฐานปหานํ ปุจฺฉติ, เกน โสตา ปิธียเรติ อนุสยสมุคฺฆาตํ ปุจฺฉติฯ ตตฺถ ภควา ฉสุ ทฺวาเรสุ สติยา เทเสติ, โย หิ สมฺปชาโน วิหรติ สติโทวาริเก จ ตสฺส อินฺทฺริยานิ คุตฺตานิ สมฺภวนฺติฯ ตตฺถ คุตฺเตสุ อินฺทฺริเยสุ ยา ยา วิปสฺสนา, สา สา เตสํ เตสํ โสตานํ ตสฺสา จ อวิชฺชาย โย โลโก นิวุโต อจฺจนฺตปหานาย สํวตฺตติฯ เอวํ โสตานิ ปิหิตานิปิ ภวนฺติ ตโต อุตฺตริ ปุจฺฉติฯ

ปญฺญา จ สติ จ นามรูปสฺส โข ตสฺส ภควนฺตํ ปุฏฺฐุมาคมฺม กตฺเถตํ อุปสมฺมติ อิมานิ จตฺตาริ ปทานิ ภควา เอเกน ปเทน วิสชฺเชติฯ

ยเมตํ ปญฺหํ อปุจฺฉิ [ปุจฺฉเส ปญฺหํ (ปี. ก.) ปสฺส สุ. นิ. 1043], อชิต ตํ วทามิ เต…เป.…;

วิญฺญาณสฺส นิโรเธน, เอตฺเถตํ อุปสมฺมติฯ

อิมินา ปญฺเหน กิํ ปุจฺฉติ? อนุปาทิเสสนิพฺพานธาตุํ ปุจฺฉติ, ตํ ภควา อนุปาทิเสสาย นิพฺพานธาตุยา วิสชฺเชติฯ ตตฺถ ปฐเมน ปญฺเหน สํกิเลสํ ปุจฺฉติฯ ทุติเยน ปญฺเหน โวทานํ ปุจฺฉติฯ ตติเยน ปญฺเหน โสปาทิเสสนิพฺพานธาตุํ ปุจฺฉติฯ จตุตฺเถน ปญฺเหน อนุปาทิเสสนิพฺพานธาตุํ ปฏิปุจฺฉติ ตโต อุตฺตริ ปฏิปุจฺฉติฯ

เย จ สงฺขาตธมฺมาเส, เย จ เสขา [เสกฺขา (ก.) ปสฺส สุ. นิ. 1044] ปุถู อิธ;

เตสํ เม นิปโก อิริยํ, ปุฏฺโฐ ปพฺรูหิ มาริสฯ

อิมานิ จตฺตาริ ปทานิ ปุจฺฉติฯ กติ จ ปน เต ปญฺเห สงฺขาตธมฺมา จ อรหนฺตา เสกฺขา จ? กิํ ปุพฺพํ กิญฺจ ปจฺฉิมนฺติ อยมตฺโถฯ ตตฺถ กตรํ ปฐมํ ปุจฺฉติ, กตรํ ปจฺฉา? อรหนฺตํ ปฐมํ ปุจฺฉติฯ เสกฺขธมฺเม ตตฺถ เกน ปเทน สงฺขาตธมฺมาติ อรหนฺโต คหิตา, ปุถูติ เสกฺขา คหิตาฯ เตสํ เม นิปโกติ สาธารณํ ปทํ ภควนฺตํ ปุจฺฉติฯ ตสฺส สาธารณานิ จ อสาธารณานิ จ ปญฺเหสุ ปุจฺฉิตพฺพานิฯ ตํ ภควา วิสชฺเชติฯ น ตถา ปุฏฺฐํ, ปฐมํ ปุฏฺฐํ, ตํ ปจฺฉา วิสชฺเชติฯ ยํ ปจฺฉา ปุจฺฉิตํ ปฐมํ วิสชฺเชติฯ กิญฺจ อิทํ ปุจฺฉิตํ วิสุทฺธานํ วิสุชฺฌนฺตานญฺจ กา อิริยาติ อิทํ ปุจฺฉิ, ตํ กาเมสุ นาภิคิชฺเฌยฺยฯ มนสานาวิโล สิยาติ ปริยุฏฺฐานานิ วิตกฺเกน จ ภควา นิวาเรติ, ทฺเว ปน วิตกฺกอนาวิลตาย ปริยุฏฺฐานํ, ยถา นีวรเณสุ นิทฺทิฏฺฐํฯ กุสลา สพฺพธมฺเมสูติ อรหนฺตํ วิสชฺเชติฯ

เกนสฺสุ ตรติ โอฆนฺติ คาถา, อิมานิ จตฺตาริ ปทานิฯ จตฺตาโรเยว ปญฺหาฯ

กิํ การณํ, น หิ เอตฺถ อตฺถานุปริวตฺติ พฺยญฺชนํ [ยถานุปริวตฺถิวชฺชํ (ปี. ก.)] ยถา ปฐมํ อชิตปญฺเหสุ, ตสฺส น เอกํเสน พหูนิ วิสชฺชนานิ, พหุกา ปญฺหา, เอโกว น จาปิ, สพฺเพ ปุจฺฉติ, ปุพฺเพ วิสชฺชิโต, ยถา จตุตฺโถ อชิโตปญฺเห, ยํ เอตฺถ ยถาภูตํ ปริเยสนาปทพนฺเธน วิสชฺชนาโย เอวํ ยถาภูตํ ปริเยสติฯ โย ปุน เอตฺถ ยํ เอวํ ปุจฺฉติ ตตฺถ อยมากาโร ปุจฺฉนายํ อนฺโตชฏา พหิชฏาติ คาถา [สํ. นิ. 1.29] ปุจฺฉิตวิสชฺชนาย มคฺคิตพฺพาฯ กถํ วิสชฺชิตาติ ภควาติ วิสชฺเชติ? สีเล ปติฏฺฐาย นโร สปญฺโญติ คาถาฯ ตตฺถ จิตฺตภาวนาย สมถา, ปญฺญาภาวนาย วิปสฺสนาฯ ตตฺถ เอวํ อนุมียติ, เย ธมฺมา สมเถน จ วิปสฺสนาย จ ปหียนฺติ, เต อิเม อนฺโตชฏา พหิชฏาฯ ตตฺถ วิสชฺชนํ สมเถน ราโค ปหียติ, วิปสฺสนาย อวิชฺชาฯ อชฺฌตฺตวตฺถุโก ราโค อนฺโตชฏา, พาหิรวตฺถุโก ราโค พหิชฏาฯ อชฺฌตฺตวตฺถุกา สกฺกายทิฏฺฐิ, อยํ อนฺโตชฏาฯ เอกสฏฺฐิ ทิฏฺฐิคตานิ จ พาหิรวตฺถุกานิ พหิชฏา, ยา หิ อชฺฌตฺตวตฺถุกา ยา ทิฏฺฐิภาคิเยน ภวิสฺสติ, อยํ ชฏาฯ ตถา สํขิตฺเตน ยา กาจิ อชฺฌตฺตวตฺถุกา ตณฺหา จ ทิฏฺฐิ จ, อยํ อนฺโตชฏาฯ ยา กาจิ พาหิรวตฺถุกา ตณฺหา จ ทิฏฺฐิ จ, อยํ พหิชฏาฯ

ยถา เทวตา ภควนฺตํ ปุจฺฉติ ‘‘จตุจกฺกํ นวทฺวาร’’นฺติ คาถา [สํยุตฺตนิกาเย]ฯ ตตฺถ ภควา วิสชฺเชติ ‘‘เฉตฺวา นทฺธิํ วรตฺตํ จา’’ติ คาถา, อิทํ ภควา ทุกฺขนิโรธคามินิํ ปฏิปทํ วิสชฺเชติฯ อิมาย วิสชฺชนาย ภควา อนุมียติ กิเลเส เอตฺถ ปุริมาย คาถาย นิทฺทิสิตพฺเพนฯ ตํ หิ จตุจกฺกนฺติ จตฺตาโร วา หตฺถปาทาฯ นวทฺวารนฺติ นว วณมุขานิฯ ยถา จตุจกฺกนฺติ จตฺตาโร อุปาทานา, อุปาทานปฺปจฺจยา ภโว, อุปาทานนิโรธา ภวนิโรโธฯ นวทฺวารนฺติ นว มานวิธา, มานชาติกาย หิ ทุกฺขํ เสยฺเยนมฺหิ ปรโส ตีณิ ติกานิ ปุณฺณํฯ ติเกน สํยุตฺตํ หิ ปญฺจกามคุณิโก ราโคฯ ตตฺถ นทฺธีติ ตณฺหา วิสชฺชียติฯ วรตฺตนฺติ มานํ วิสชฺเชติ, อิจฺฉา โลโภ จ ปาปโกติ ปญฺจกามคุณิโก ราโคฯ ตตฺถ วิสมโลโภ ปาปโกติ นิทฺทิสิยติ สมูลตณฺหนฺติฯ อญฺญาณมูลกา ตณฺหาติ อญฺญาณมูลกา ตณฺหา, ตณฺหาย จ ทิฏฺฐิยา จ ปหานํฯ เย จ ปุน อญฺเญปิ เกจิ จตุจกฺกโยเคน เตเนว การเณน จ ยุชฺชนฺติ, สํสารคามิโน ธมฺมา สพฺเพ นิทฺทิสิตพฺพาฯ ตตฺถายํ คาถา วิสชฺชนา ปุจฺฉาย จ วิสชฺชนาย สเมติ [สมํติ (ปี.)]ฯ ยํ ยทิ สนฺเทน อถ สห พฺยากรเณน อนุคีติยํ จ โส วิจโยติ ภควา ยตฺตกานิ ปทานิ นิกฺขิปติ, ตตฺตเกหิ อนุคายติฯ

[46] อฏฺฐหิ , ภิกฺขเว, องฺเคหิ สมนฺนาคโต ภิกฺขุ ทูเตยฺยํ คนฺตุมรหติ [กาตุมรหติ (ปี. ก.) ปสฺส อ. นิ. 8.16]ฯ อิมานิ อฏฺฐ ปทานิ นิกฺขิตฺตานิฯ ฉหิ ปเทหิ ภควา อนุคายติฯ

‘‘โย เว น พฺยถติ [พฺยาถติ (ก.)] ปตฺวา, ปริสํ อุคฺควาทินิํ;

น จ หาเปติ วจนํ, น จ ฉาเทติ สาสนํฯ

‘‘อสนฺทิทฺธิํ จ ภณติ, ปุจฺฉิโต น จ กุปฺปติ;

ส เว ตาทิสโก ภิกฺขุ, ทูเตยฺยํ คนฺตุมรหตี’’ติฯ

ตตฺถ ปน ภควา ยตฺตกานิ ปทานิ นิกฺขิปติ, ตตฺตเกหิ อนุคายติฯ สตฺตหิ, ภิกฺขเว, องฺเคหิ สมนฺนาคโต กลฺยาณมิตฺโต ปิโย ครุภาวนีโยติ วิตฺถาเรน, อิทํ ภควา สตฺตหิ ปเทหิ อนุคายติฯ อิติ พหุสฺสุตวา อนุคายติ, อปฺปตรกถํ ปทํ วา นิกฺเขโป, พหุสฺสุตวา นว ปทานิ นิกฺเขโป, อปฺปตริกา อนุคีติยา พหุตริกา อนุคายติฯ อยํ วุจฺจติ เต อนุคีติ จ วิจโย, อยํ วิจโย นาม หาโรฯ

ตตฺถ กตโม ยุตฺติหาโร?

สพฺเพสํ หารานํ, ยา ภูมี โย จ โคจโร เตสํ;

ยุตฺตายุตฺติ ปริกฺขา, หาโร ยุตฺตีติ นิทฺทิฏฺโฐฯ

หารานํ โสฬสนฺนํ ยถา เทสนา ยถา วิจโย โย จ นิทฺทิสิยติ, อยํ นิทฺเทโสฯ อยํ ปุจฺฉา สุตฺเตสุ น ยุชฺชตีติ ยา ตตฺถ วีมํสา, อยํ ยุตฺติฯ

ยถา หิ สเหตู สปฺปจฺจยา สตฺตา สํกิลิสฺสนฺติ, อตฺถิ เหตุ อตฺถิ ปจฺจโย สตฺตานํ สํกิเลสาย, สเหตู สปฺปจฺจยา สตฺตา วิสุชฺฌนฺติ, อตฺถิ เหตุ อตฺถิ ปจฺจโย สตฺตานํ วิสุทฺธิยาฯ สีลวตา, อานนฺท, ปุคฺคเลน น เวยฺยากรณิยา กินฺติ เม วิปฺปฏิสาโร อุปฺปาเทยฺย…เป.… อพฺยากรณํ กตฺตพฺพํ, อยํ วิสุทฺธิยา มคฺโคฯ ตสฺส เหตุ โก ปจฺจโย, สีลกฺขนฺธสฺส จตฺตาริ จตฺตาริ เหตุ จ ปจฺจโย จฯ สปฺปุริสสํเสโว โย จ ปติรูปเทสวาโส จ, อยํ อุปาทาปจฺจยตา สปฺปจฺจโยฯ

ยํ โปราณกมฺมํ อสฺส วิปาโก ปจฺจโย, ตาย ปจฺจยาย อตฺตสมฺมาปณิธิ, อยํ เหตุฯ อิติ สีลกฺขนฺโธ สเหตุ สปฺปจฺจโยติ อิทํ โลกิกํ สีลํฯ

ยํ ปน โลกุตฺตรํ สีลํ, ตสฺส ตีณิ อินฺทฺริยานิ ปจฺจโย – สทฺธินฺทฺริยํ วีริยินฺทฺริยํ สมาธินฺทฺริยํ – อยํ ปจฺจโยฯ สตินฺทฺริยญฺจ ปญฺญินฺทฺริยญฺจ เหตุฯ ปญฺญาย นิพฺเพธคามินิยา, ยํ สีลํ ชายติฯ โสตาปนฺนสฺส จ สีลํ เตนายํ เหตุ อยํ ปจฺจโยฯ ยํ ปุน สมาธิโน ปสฺสทฺธิ จ ปีติ จ ปาโมชฺชํ ปจฺจโยฯ ยํ สุขํ เหตุ เตน สมาธิกฺขนฺโธ สเหตุ สปฺปจฺจโยฯ ยํ สมาหิโต ยถาภูตํ ปชานาติ, อยํ ปญฺญาฯ ตสฺส ปรโตโฆโส อชฺฌตฺตํ จ โยนิโส มนสิกาโร เหตุ จ ปจฺจโย จ, อิติ อิเม ตโย ขนฺธา สเหตู สปฺปจฺจยา เอวํ สตฺต ปญฺญาฯ สตฺตพฺยากรณีสุ จ สุตฺเตสุ น ยุชฺชติฯ อยํ ยุตฺติหาโรฯ โส จตูสุ มหาปเทเสสุ ทฏฺฐพฺโพฯ

[47] ตตฺถ กตมํ ปทฏฺฐานํ?

ธมฺมํ เทเสติ ชิโน, ตสฺส จ ธมฺมสฺส ยํ ปทฏฺฐานํ;

อิติ ยาว สพฺพธมฺมา, เอโส หาโร ปทฏฺฐาโนฯ

ตตฺถ ปญฺจกามคุณา กามราคสฺส ปทฏฺฐานํฯ เยสํ เกสญฺจิ กามราโค อุปฺปชฺชติ อุปฺปนฺโน วา อุปฺปชฺชิสฺสติ วา, เอเตสุ เยปิ ปญฺจสุ รูเปสุ อายตเนสุ นาญฺญตฺร เอเตหิ กามราคสฺส ปทฏฺฐานนฺติฯ วุจฺจเต, เตน ปญฺจ กามคุณา กามราคสฺส ปทฏฺฐานํฯ ปญฺจินฺทฺริยานิ รูปราคสฺส ปทฏฺฐานํฯ มนินฺทฺริยํ ภวราคสฺส ปทฏฺฐานํฯ ปญฺจกฺขนฺธา สกฺกายทิฏฺฐิยา ปทฏฺฐานํฯ เอกสฏฺฐิ ทิฏฺฐิคตานิ ทิฏฺฐิราคสฺส ปทฏฺฐานํฯ กามธาตุ กามราคสฺส ปทฏฺฐานํฯ อรูปธาตุ อรูปราคสฺส ปทฏฺฐานํฯ สุขสญฺญา กามราคสฺส ปทฏฺฐานํฯ พฺยาปาทสญฺญา พฺยาปาทสฺส ปทฏฺฐานํฯ อสมฺปชญฺญตา สมฺโมหสฺส ปทฏฺฐานํฯ นว อาฆาตวตฺถูนิ พฺยาปาทสฺส ปทฏฺฐานํฯ นววิธํ มานํ [นวมานํ วิธมานสฺส (ปี. ก.)] มานสฺส ปทฏฺฐานํฯ สุขา เวทนา ราคานุสยสฺส ปทฏฺฐานํฯ ทุกฺขา เวทนา ปฏิฆานุสยสฺส ปทฏฺฐานํฯ อทุกฺขมสุขา เวทนา อวิชฺชานุสยสฺส ปทฏฺฐานํฯ อตฺตวาทุปาทานญฺจ มุสาวาโท จ โลภสฺส ปทฏฺฐานํฯ ปาณาติปาโต จ ปิสุณวาจา จ ผรุสวาจา จ พฺยาปาทสฺส ปทฏฺฐานํฯ มิจฺฉตฺตญฺจ สมฺผปฺปลาโป จ โมหสฺส ปทฏฺฐานํฯ ภวํ โภคญฺจ โวกาโร อหํการสฺส ปทฏฺฐานํฯ

พาหิรานํ ปริคฺคโห มมํการสฺส ปทฏฺฐานํฯ กายสฺส สงฺคํ [กายวงฺกํ (ปี.)] ทิฏฺฐิยา ปทฏฺฐานํฯ กายิกโทโส โทสสฺส ปทฏฺฐานํฯ กายิกกาสาโว โลภสฺส ปทฏฺฐานํฯ โย โย วา ปน ธมฺโม เยน เยน อารมฺมเณน อุปฺปชฺชติ สจฺจาธิฏฺฐาเนน วา ธมฺมาธิฏฺฐาเนน วา อนุสยเนน วา, โส ธมฺโม ตสฺส ปทฏฺฐานํฯ เตน สารมฺมเณน โส ธมฺโม อุปฺปชฺชติฯ

ยถา มนุสฺโส ปุริมสฺส ปทสฺส ปทฏฺฐานํ อลภนฺโต ทุติยํ ปทํ อุทฺธรติ, โส ปจฺฉานุปทํ สํหรติฯ ยทิ ปน โย น ทุติยปทสฺส ปทฏฺฐานํ ลภติ, อปรํ ปทํ อุทฺธรติฯ ตสฺส โย เจโส ปจฺจโย ภวติฯ เอวํ ธมฺโม กุสโล วา อกุสโล วา อพฺยากโต วา ปทฏฺฐานํ อลภนฺโต น ปวตฺตติฯ ยถา ปยุตฺตสฺส ธมฺมสฺส โยนิลาโภ [โยนิโส ลาโภ (ปี.)], อยํ วุจฺจติ ปทฏฺฐาโน หาโรฯ

[48] ตตฺถ กตโม ลกฺขโณ หาโร?

วุตฺตมฺหิ เอกธมฺเม, เย ธมฺมา เอกลกฺขณา เตน;

สพฺเพ ภวนฺติ วุตฺตา, โส หาโร ลกฺขโณ นามฯ

เยสญฺจ สุสมารทฺธา, นิจฺจํ กายคตาสตีติ คาถาย วุตฺตาย กายคตาสติยา วุตฺตา เวทนาคตา จิตฺตคตา ธมฺมคตา จ สติ จตุนฺนํ สติปฏฺฐานานํ เอเกน สติปฏฺฐาเนนฯ น หิ จิตฺตํ เอกสฺมิํ วิญฺญาณฏฺฐิติยา ปวตฺตติ, นานาสุ คตีสุ ปวตฺตติ, กายคตาสติยา วุตฺตาย วุตฺตา เวทนาคตา จิตฺตธมฺมคตา จฯ น หิ กายคตาสติยา ภาวิตาย สติปฏฺฐานา จตฺตาโร ภาวนาปาริปูริํ น คจฺฉนฺติฯ เอวํ ตสฺสทิเสสุ ธมฺเมสุ วุตฺเตสุ สพฺพธมฺมา วุตฺตา จ ภวนฺติฯ

สจิตฺตปริโยทาปนํ, เอตํ พุทฺธาน สาสนนฺติ คาถา เจตสิกา ธมฺมา วุตฺตา, จิตฺเต รูปํ วุตฺตํฯ อิทํ นามรูปํ ทุกฺขํ อริยสจฺจํฯ ตโต สจิตฺตปริโยทาปนา ยํ ยํ โอทเปติ, ตํ ทุกฺขํฯ เยน โอทเปติ, โส มคฺโคฯ ยโต โอทปนา, โส นิโรโธฯ จกฺขุํ จ ปฏิจฺจ รูเป จ อุปฺปชฺชติ จกฺขุวิญฺญาณํ, ตตฺถ สหชาตา เวทนา สญฺญา เจตนา ผสฺโส มนสิกาโร เอเต เต ธมฺมา เอกลกฺขณา อุปฺปาทลกฺขเณนฯ โย จ รูเป นิพฺพินฺทติ, เวทนาย โส นิพฺพินฺทติ, สญฺญาสงฺขารวิญฺญาเณสุปิ โส นิพฺพินฺทติฯ

อิติ เย เอกลกฺขณา ธมฺมา, เตสํ เอกมฺหิ ธมฺเม นิทฺทิฏฺเฐ สพฺเพ ธมฺมา นิทฺทิฏฺฐา โหนฺติ, อยํ วุจฺจติ ลกฺขโณ หาโรฯ

ตตฺถ กตโม จตุพฺยูโห หาโร?

นิรุตฺติ อธิปฺปาโย จ, พฺยญฺชนา เทสนาย จ;

สุตฺตตฺโถ ปุพฺพาปรสนฺธิ, เอโส หาโร จตุพฺยูโหฯ

ตตฺถ กตมา นิรุตฺติ, สา กถํ ปริเยสิตพฺพา [ปสฺสิตพฺพา (ปี. ก.)]? ยถา วุตฺตํ ภควตา เอกาทสหิ องฺเคหิ สมนฺนาคโต ภิกฺขุ ขิปฺปํ ธมฺเมสุ มหตฺตํ ปาปุณาติ, อตฺถกุสโล จ โหติ, ธมฺมกุสโล จ โหติ, นิรุตฺติกุสโล จ โหติ, อิตฺถาธิวจนกุสโล จ โหติ, ปุริสาธิวจนกุสโล จ, วิปุริสาธิวจนกุสโล จ, อตีตาธิวจนกุสโล จ, อนาคตาธิวจนกุสโล จ, ปจฺจุปฺปนฺนาธิวจนกุสโล จฯ เอกาธิปฺปาเยน กุสโล นานาธิปฺปาเยน กุสโลฯ กิมฺหิ เทสิตํ, อตีตานาคตปจฺจุปฺปนฺนํฯ อิตฺถาธิวจเนน ปุริสาธิวจเนน วิปุริสาธิวจเนน สพฺพํ ยถาสุตฺตํ นิทฺทิฏฺฐํฯ ตํ พฺยญฺชนโต นิรุตฺติโกสลฺลโต โย ยํ สุตฺตสฺส สุนิรุตฺติทุนฺนิรุตฺติตํ อเวกฺขติ, อิทํ เอวํ นิโรปยิตพฺพํฯ อิทมฺปิ น นิโรปยิตพฺพํฯ อิทํ วุจฺจเต นิรุตฺติโกสลฺลํฯ

[49] ตตฺถ กตมํ อธิปฺปายโกสลฺลํ? ยถาเทสิตสฺส สุตฺตสฺส สพฺพสฺส วารํ คจฺฉติ อิเมน ภควตา เทสิตพฺพนฺติฯ ยถา กิํ อปฺปมาโท อมตํ ปทํ, ปมาโท มจฺจุโน ปทนฺติ คาถาฯ เอตฺถ ภควโต โก อธิปฺปาโย? เย อสีติเมว อากงฺขนฺติ เต อปฺปมตฺตา วิหริสฺสนฺติ, อยํ อธิปฺปาโยฯ

โยคสฺส กาลํ น นิวตฺตติ ยา จ, โส น ตตฺถ ปาปินฺตเว ภวนฺติ;

เวทนามคฺคอิสินา [เวทนามคฺคํ อิสินา (ปี.)] ปเวทิตํ, ธุตรชาสวา ทุกฺขา ปโมกฺขาตาฯ

เอตฺถ ภควโต โก อธิปฺปาโย? เย ทุกฺเข นาสฺสาทกา [ทุกฺเขน สาธกา (ปี.)], เต วีริยมารภิสฺสนฺติ ทุกฺขกฺขยายาติฯ อยํ ตตฺถ ภควโต อธิปฺปาโยฯ

อิติ คาถาย วา พฺยากรเณน วา เทสิเต อิมินา สุตฺเตน สาธกา, โย เอวํ ธมฺมานุธมฺมํ ปฏิปชฺชตีติ โส อธิปฺปาโย, อยํ วุจฺจติ เทสนาธิปฺปาโยฯ

ตตฺถ กตโม ปุพฺพาปรสนฺธิ? ยํ คาถายํ วา สุตฺเตสุ วา ปทานิ อสีติ ตานิ ภวนฺติ เอวํ วา เอวเมติ ตสฺสา คาถาย สุตฺตสฺส วา ยานิ ปุริมานิ ปทานิ ยานิ จ ปจฺฉิมกานิ , ตานิ สโมสาเรตพฺพานิฯ เอวํ โส ปุพฺพาปเรน สนฺธิ ญายติฯ ยา เอกา สมารทฺธา คาถา ทฺเว ตีณิ วา ตสฺส เมกเทเส ภาสิตานํ อภาสิตาหิ คาถาหิ อนิทฺทิฏฺโฐ อตฺโถ ภวติ ตทุปธาริตพฺพํฯ ยํว สพฺพา [ยํ วตฺตพฺพํ (ปี.)] อิติสฺส ปริเยสมานสฺส ปริเยสนา กงฺขา, ตสฺส วา ปุคฺคลสฺส ปญฺญตฺตีนํ อปเร ปริเยสิตพฺพํฯ อิทํ วุจฺจเต ปุพฺพาปเรน สนฺธิฯ โกสลฺลนฺติ วตฺถุโต นิทานโกสลฺลํฯ พฺยญฺชนโต นิรุตฺติโกสลฺลํฯ เทสนาธิปฺปายโกสลฺลํฯ ปุพฺพาปเรน สนฺธิโกสลฺลํฯ ตตฺถ ตสฺส คาถา ปริเยสิตา นิทานํ วาฯ อุปลพฺภิตุํ น อตฺโถ นิทฺทิสิตพฺโพ วตฺถุโต นิทานโกสลฺลํ อตฺถโกสลฺลํ อิเมหิ จตูหิ ปเทหิ อตฺโถ ปริเยสิยนฺโต ยถาภูตํ ปริยิฏฺโฐ โหติฯ อถ จ สพฺโพ วตฺถุโต วา นิทาเนน วา โย อธิปฺปาโย พฺยญฺชโน นิรุตฺติ สนฺธิ จ อนุตฺตโร เอโส ปุพฺพาปเรน เอวํ สุตฺตตฺเถน เทสิตพฺพํฯ อยํ จตุพฺยูโห หาโรฯ

[50] ตตฺถ กตโม อาวฏฺโฏ หาโร?

เอกมฺหิ ปทฏฺฐาเน, ปริเยสติ เสสกํ ปทฏฺฐานํ;

อาวฏฺฏติ ปฏิปกฺเข, อาวฏฺโฏ นาม โส หาโรฯ

ยถา กิํ อุนฺนฬานํ ปมตฺตานนฺติ คาถาโยฯ ยํ ปมาโท, อิทํ กิสฺส ปทฏฺฐานํ? กุสลานํ ธมฺมานํ โอสคฺคสฺสฯ กุสลธมฺโมสคฺโค ปน กิสฺส ปทฏฺฐานํ ? อกุสลธมฺมปฏิเสวนายฯ กิสฺส ปทฏฺฐานํ, กุสลธมฺมปฏิเสวนาย? กิสฺส ปทฏฺฐานํ, กิเลสวตฺถุปฏิเสวนาย? อิติ ปมาเทน โมหปกฺขิยา ทิฏฺฐิ อวิชฺชา ฉนฺทราคปกฺขิยาฯ ตตฺถ ตณฺหา จ ทิฏฺฐิ จตฺตาโร อาสวา ตณฺหา กามาสโว จ ภวาสโว จ ทิฏฺฐาสโว จ อวิชฺชาสโว จฯ ตตฺถ จิตฺเต อตฺถีติ ทิฏฺฐิ เจตสิเกสุ นิจฺจนฺติ ปญฺจสุ กามคุเณสุ อชฺฌาวหเนน กามาสโว, อุปปตฺตีสุ อาสตฺติ ภวาสโวฯ

ตตฺถ รูปกาโย กามาสวสฺส ภวาสวสฺส จ ปทฏฺฐานํฯ นามกาโย ทิฏฺฐาสวสฺส อวิชฺชาสวสฺส จ ปทฏฺฐานํฯ

ตตฺถ อลฺลิยนาย อชฺฌตฺตวาหนํ กามาสวสฺส ลกฺขณํฯ ปตฺถนคนฺถนอภิสงฺขารกายสงฺขารณํ ภวาสวสฺส ลกฺขณํ, อภินิเวโส จ ปรามาโส จ ทิฏฺฐาสวสฺส ลกฺขณํฯ อปฺปฏิเวโธ ธมฺเมสุ อสมฺปชญฺญา จ อวิชฺชาสวสฺส ลกฺขณํฯ อิเม จตฺตาโร อาสวา จตฺตาริ อุปาทานานิฯ กามาสโว กามุปาทานํ, ภวาสโว ภวุปาทานํ, ทิฏฺฐาสโว ทิฏฺฐุปาทานํ, อวิชฺชาสโว อตฺตวาทุปาทานํ, อิเมหิ จตูหิ อุปาทาเนหิ ปญฺจกฺขนฺธาฯ ตตฺถ อวิชฺชาสโว จิตฺเต ปหาตพฺโพ, โส จิตฺเต จิตฺตานุปสฺสิสฺส ปหียติฯ ทิฏฺฐาสโว ธมฺเมสุ ปหาตพฺโพ, โส ธมฺเมสุ ธมฺมานุปสฺสิสฺส ปหียติฯ ภวาสโว อาสตฺติยา ปหาตพฺโพ, โส เวทนาสุ เวทนานุปสฺสิสฺส ปหียติฯ กามาสโว ปญฺจสุ กามคุเณสุ ปหาตพฺโพ, โส กาเย กายานุปสฺสิสฺส ปหียติฯ ตตฺถ กายานุปสฺสนา ทุกฺขมริยสจฺจํ ภชติฯ เวทนานุปสฺสนา ปญฺจนฺนํ อินฺทฺริยานํ ปจฺจโย สุขินฺทฺริยสฺส ทุกฺขินฺทฺริยสฺส โสมนสฺสินฺทฺริยสฺส โทมนสฺสินฺทฺริยสฺส อุเปกฺขินฺทฺริยสฺส, สตฺตกิเลโสปจาโร เตน สมุทยํ ภชติฯ จิตฺเต จิตฺตานุปสฺสนา นิโรธํ ภชติฯ ธมฺเมสุ ธมฺมานุปสฺสนา มคฺคํ ภชติฯ เตนสฺส จตูสุ จ ทสฺสเนน ตสฺเสว สพฺเพ ปหียนฺติ, เยน นิทฺทิฏฺฐา ปฐมํ อุนฺนฬานํ ปมตฺตานํ เตสํ วฑฺฒนฺติ อาสวาฯ ชานโต หิ ปสฺสโต อาสวานํ ขโย ทุกฺขํ สมุทโย นิโรโธ มคฺโค หิ อกุสลา ธมฺมาฯ เอวํ ปริเยสิตพฺพาฯ ยาว ตสฺส อกุสลสฺส คติ ตโต ปฏิปกฺเขน อกุสเล ธมฺเม ปริเยสติ เตสํ กิเลสานํ หาเรน อาวฏฺฏติฯ อยํ วุจฺจเต อาวฏฺโฏ หาโรฯ เอวํ สุกฺกาปิ ธมฺมา ปริเยสิตพฺพาฯ อกุสลธมฺเม อาคมิสฺสฯ

ตตฺถ อาวฏฺฏสฺส หารสฺส อยํ ภูมิ สติ อุปฏฺฐานา จ วิปลฺลาสา จ จตฺตาริ ญาณานิ สกฺกายสมุปฺปาทายคามินี จ ปฏิปทา สกฺกายนิโรธคามินี ปฏิปทาฯ

[51] ตตฺถ กตโม วิภตฺติ หาโร? ยํ กิญฺจิ วิภชฺชพฺยากรณียํ วุจฺจติ วิภตฺติ หาโรฯ

ยถา กิํ อาคนฺตฺวา จ ปุน ปุคฺคโล โหติ, โน วาคตํ น ปริภาสติ [โน วา น ปริภาสติ (ปี.), น ตาวายํ ปริภาสิ (ก.)] ปริปุจฺฉตาย ปญฺหาย อติยนํ เอกสฺส กิญฺจิ – อยํ วุจฺจเต วิภตฺติ หาโรฯ

ตตฺถ กตโม ปริวตฺตโน หาโรฯ ยํ กิญฺจิ ปฏิปกฺขนิทฺเทโส, อยํ วุจฺจติ ปริวตฺตโน หาโรฯ ยถา วุตฺตํ ภควตา สมฺมาทิฏฺฐิกสฺส ปุริสปุคฺคลสฺส มิจฺฉาทิฏฺฐิ นิชฺชิณฺณา โหตีติ วิตฺถาเรน สพฺพานิ มคฺคงฺคานิฯ อยํ วุจฺจเต ปริวตฺตโน หาโรฯ

ตตฺถ กตโม เววจโน หาโร?

เววจเนหิ อเนเกหิ, เอกํ ธมฺมํ ปกาสิตํ;

สุตฺเต โย ชานาติ สุตฺตวิทู, เววจโน นาม โส หาโรฯ

ยถา อายสฺมา สาริปุตฺโต เอกมฺหิ วตฺถุมฺหิ เววจเนน นานาวุตฺเตน ภควตา ปสํสิโต ‘‘มหาปญฺโญ สาริปุตฺโต หาสปญฺโญ ชวนปญฺโญ’’ติ อิทํ ปญฺญาย เววจนํฯ ยถา จ มคฺควิภงฺเค นิยฺยานตฺโถ เอกเมกํ มคฺคงฺคํ เววจเนหิ นิทฺทิฏฺฐํฯ เอวํ อวิชฺชาย เววจนาฯ เอกํ อกุสลมูลํ ตเทว สนฺตํ เตสุ เตสุ ชนปเทสุ เตน เตน ปชานนฺติฯ น หิ อเนน ตเทวปิ อาลปิยนฺติ อญฺญํ ภชติฯ สพฺพกามชหสฺส ภิกฺขุโนติ กามา อาลปิตาฯ ยสฺส นิตฺถิณฺโณ สงฺโกติ เตเยว กาเม สงฺกาติ อาลปติฯ สุณมานสฺส ปุเรตรํ รชฺชนฺติ เตเยว กาเม รชฺชนฺติ อาลปติฯ เอวํ สุตฺตมฺหิ โย ธมฺโม เทสิยติ ตสฺส ปริเยฏฺฐิ ‘‘กตมสฺส ธมฺมสฺส อิทํ นามํ กตมสฺส อิทํ เววจน’’นฺติฯ สพฺพญฺญู หิ เยสํ เยสํ ยา นิรุตฺติ โหติ, ยถาคามิ เตน เตน เทเสตีติ ตสฺส เววจนํ ปริเยสิตพฺพํฯ อยํ เววจโน หาโรฯ

[52] ตตฺถ กตโม ปญฺญตฺติ หาโร? จตฺตาริ อริยสจฺจานีติ สุตฺตํ นิทฺทิสติ, นิกฺเขปปญฺญตฺติฯ ยา สมุทยปญฺญตฺติฯ กพฬีกาเร อาหาเร อตฺถิ ฉนฺโท อตฺถิ ราโค ยาว ปติฏฺฐิตํฯ ตตฺถ วิญฺญาณํ ปภวปญฺญตฺติํ ปญฺญเปติฯ กพฬีกาเร อาหาเร นตฺถิ ฉนฺโท…เป.… สมุคฺฆาติ ปญฺญตฺติฯ

ตสฺส กามาสวาปิ จิตฺตํ วิมุจฺจติ, ภวาสวาปิ จิตฺตํ วิมุจฺจติ, อวิชฺชาสวาปิ จิตฺตํ วิมุจฺจตีติ ปหานปญฺญตฺติํ ปญฺญเปติฯ

ตณฺหา ยสฺส ปุรกฺขตา ปญฺญา ปริวตฺตติ คาถา มนาปปญฺญตฺติํ ปญฺญเปติฯ เอวํ ปน มนาปปญฺญตฺตีติ เอกธมฺมํ ภควา ปญฺญเปติฯ น หิ ตณฺหา ทุกฺขสมุทโยติ กาเรตฺวา สพฺพตฺถ ตณฺหาสมุทโย นิทฺทิสิตพฺโพฯ ยถา อุปฺปนฺนํ กามวิตกฺกํ นาธิวาเสติ วิโนเทติ ปชหตีติ ปฏิกฺเขปปญฺญตฺติฯ เอวํ สพฺเพสํ ธมฺมานํ กุสลานญฺจ อกุสลานญฺจ ยญฺจสฺส ธมฺมกฺเขตฺตํ ภวติ, โส เจว ธมฺโม ตตฺถ ปวตฺตติฯ ตทวสิฏฺฐา ธมฺมา ตสฺสานุวตฺตกา โหนฺติฯ สา ทุวิธา ปญฺญตฺติ – ปราธีนปญฺญตฺติ จ สาธีนปญฺญตฺติ จฯ กตมา สาธีนปญฺญตฺติ? สมาธิํ, ภิกฺขเว [ปสฺส สํ. นิ. 3.5], ภาเวถ, สมาหิโต, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ ยถาภูตํ ปชานาติฯ ‘‘รูปํ อนิจฺจ’’นฺติ ยถาภูตํ ปชานาติ, อยํ สาธีนปญฺญตฺติ ปราธีนปญฺญตฺติ จ, สา ปญฺญตฺติ ปญฺญาย จ สีลสฺส จ, ยถา จตฺตาริ ฌานานิ ภาเวถฯ ตสฺส อตฺถิ สมาธินฺทฺริยํ มุทูนิ จตฺตาริ อินฺทฺริยานิ ตานิ จตุปราธีนานิ, ตีณิ อเวจฺจปฺปสาเทติ ปราธีนํ สมาธินฺทฺริยํ จตฺตาริ อินฺทฺริยานิ ปราธีนาติ จตูสุ อริยสจฺเจสุ อปราธีนํ ปญฺญินฺทฺริยํ สติปฏฺฐาเนสุ สมฺมปฺปธาเนสุ วีริยินฺทฺริยํฯ อิติ สเก ปทฏฺฐาเน สเก เขตฺตสาธีโน โส ธมฺโม, โส จ ตตฺถ ปญฺญาเปตพฺโพฯ ตสฺส ปฏิปกฺขา นิฆาโต นิทฺทิสิตพฺโพฯ เอตฺถายํ อเนกาการปญฺญตฺติ เกน การเณน อยํ ธมฺโม ปญฺญตฺโตติฯ อยํ วุจฺจเต ปญฺญตฺติฯ

[53] ตตฺถ กตโม โอตรโณ หาโร? ฉสุ ธมฺเมสุ โอตาเรตพฺพํฯ กตเมสุ ฉสุ? ขนฺเธสุ ธาตูสุ อายตเนสุ อินฺทฺริเยสุ สจฺเจสุ ปฏิจฺจสมุปฺปาเทสุฯ นตฺถิ ตํ สุตฺตํ วา คาถา วา พฺยากรณํ วาฯ อิเมสุ ฉนฺนํ ธมฺมานํ อญฺญตรสฺมิํ น สนฺทิสฺสติฯ เอตฺตาวตา เอส สพฺพา เทสนา ยา ตา ขนฺธา วา ธาตุโย วา อายตนานิ วา สจฺจานิ วา ปฏิจฺจสมุปฺปาโท วา, ตตฺถ ปญฺจนฺนํ ขนฺธานํ เวทนากฺขนฺโธ ราคโทสโมหานํ ปทฏฺฐานํฯ ตตฺถ ติสฺโส เวทนาโย ตสฺส สุขาย เวทนาย โสมนสฺโส สวิจาโร, ทุกฺขาย เวทนาย โทมนสฺโส สวิจาโร, อทุกฺขมสุขาย เวทนาย อุเปกฺโข สวิจาโรฯ

ยํ ปุน ตตฺถ เวทยิตํ อิทํ ทุกฺขสจฺจํ, ขนฺเธสุ สงฺขารกฺขนฺโธ ตตฺถ กาโย ปมตฺตํ สอุปวตฺตติ, ตญฺจ สงฺขารคโต ทฺวิธา จ ภวงฺโคตรณํ กมฺมํ ตีณิ จ สงฺขารานิ ปุญฺญาภิสงฺขารา วา อปุญฺญา วา อาเนญฺชา วา เหตุ สพฺพสราคสฺส โน วีตราคสฺส, โทสสฺส อภิสงฺขารานิ จ อวีตราโค เจเตติ จ ปกปฺเปติ จ, วีตราโค ปน เจเตติ จ โน อภิสงฺขโรติ, ยํ อุณฺหํ วชิรํ กฏฺเฐ วา รุกฺเข วา อญฺญตฺถ วา ปตนฺตํ ภินฺทติ จ ฑหติ จ, เอวํ สราคเจตนา เจเตติ จ อภิสงฺขโรติ จฯ ยถา สตํ วชิรํ น ภินฺทติ น จ ฑหติ, เอวํ วีตราคเจตนา เจเตติ น จ อภิสงฺขโรติฯ ตตฺถ ปญฺจนฺนํ ขนฺธานํ เอโก ขนฺโธ อนินฺทฺริยสรีรํ สญฺญากฺขนฺโธฯ

ตตฺถ ธาตูนํ อฏฺฐารส ธาตุโยฯ ตตฺถ ยา รูปี ทส ธาตุโย, ตาสุ เทสิยมานาสุ รูปกฺขนฺโธ นิทฺทิสิตพฺโพ, ทุกฺขํ อริยสจฺจํฯ เยปิ จ ฉ วิญฺญาณกายา มโนธาตุสตฺตมา, ตตฺถ วิญฺญาณกฺขนฺโธ จ นิทฺทิสิตพฺโพ, ทุกฺขํ อริยสจฺจํฯ ธมฺมธาตุ ปน ธมฺมสโมสรณา, โส ธมฺโม เหตุนา จ นิสฺสนฺเทน จ ผเลน จ กิจฺเจน จ เววจเนน จ เยน เยน อุปลพฺภติ, เตน เตน นิทฺทิสิตพฺโพฯ ยทิ วา กุสลา ยทิ วา อกุสลา ยทิ วา อพฺยากตา ยทิ วา อสงฺขตาฯ ทฺวาทสนฺนํ อายตนานํ ทส อายตนานิ รูปานิ ตํ ทุกฺขํ อริยสจฺจํ นิทฺทิสิตพฺพํฯ รูปกฺขนฺโธ จ มนายตนญฺจ วิญฺญาณกฺขนฺเธน นิทฺทิสิตพฺพํ, ทุกฺขํ อริยสจฺจํฯ ธมฺมายตนํ นานาธมฺมสโมสรณํฯ ตตฺถ เย ธมฺมา อินฺทฺริยานํ อินฺทฺริเยสุ นิทฺทิสิตพฺพา, เย อนินฺทฺริยานํ อนินฺทฺริเยสุ นิทฺทิสิตพฺพาฯ ปริยายโต จ โอตาเรตพฺพาฯ ยถา สา ธมฺมธาตุ ตถา ธมฺมายตนํ ปริเยสิตพฺพํฯ ยาเยว หิ ธมฺมธาตุ ตเทว ธมฺมายตนํ อนูนํ อนธิกํฯ

ตตฺถ ปฏิจฺจสมุปฺปาโท อตฺถิ ติวิโธ, อตฺถิ จตุพฺพิโธ, อตฺถิ ทุวิโธฯ ตตฺถ ติวิโธ ปฏิจฺจสมุปฺปาโท เหตุผลนิสฺสนฺโทฯ อวิชฺชา สงฺขารา ตณฺหา อุปาทานํ จ อยํ เหตุ, วิญฺญาณํ นามรูปํ สฬายตนํ ผสฺโส เวทนา จ อยํ ปจฺจโย, โย ภโว อยํ วิปาโก, ยา ชาติ มรณํ อยํ นิสฺสนฺโทฯ

กถํ จตุพฺพิโธ เหตุ ปจฺจโย วิปาโก นิสฺสนฺโท จ? อวิชฺชา จ ตณฺหาสงฺขารา จ อุปาทานํ จ – อยํ เหตุฯ วิญฺญาณํ นามรูปสฺส ปจฺจโยฯ นามรูปํ อุปปชฺชติ, ตถา อุปปนฺนสฺส สฬายตนํ ผสฺโส เวทนา จ – อยํ ปจฺจโยฯ โย ภโว อยํ วิปาโกฯ ยา ชาติ ยา จ ชรามรณํ – อยํ นิสฺสนฺโทฯ

กถํ ทุวิโธ ปฏิจฺจสมุปฺปาโท? อวิชฺชา สงฺขารา ตณฺหา อุปาทานํ – อยํ สมุทโยฯ

วิญฺญาณํ นามรูปํ สฬายตนํ ผสฺโส เวทนา ภโว ชาติ มรณญฺจ – อิทํ ทุกฺขํฯ ยํ ปน อวิชฺชานิโรธา สงฺขารนิโรโธ อิมานิ ตปฺปฏิปกฺเขน ทฺเว สจฺจานิฯ ตสฺมา ปฏิจฺจสมุปฺปาโท เยน อากาเรน นิทฺทิฏฺโฐ, เตน เตน นิทฺทิสิตพฺโพฯ

ตถา พาวีสติ อินฺทฺริยานิฯ ทฺวาทส อินฺทฺริยานิ จกฺขุนฺทฺริยานิ จกฺขุนฺทฺริยํ เยน โทมนสฺสินฺทฺริยํ, อิทํ ทุกฺขํฯ ปุริสินฺทฺริยํ จ ทิฏฺฐิยา จ ตณฺหาปทฏฺฐานํฯ ยโต ปุริโส ปุริสกานํ ตํ เอวํ กาตพฺพตาฯ อถ อชฺฌตฺตํ สารชฺชติฯ อยํ อหํกาโร ตํ ยสา สารตฺโต พหิทฺธา ปริเยสติ, อยํ มมํกาโร เอวํ อิตฺถี, ตตฺถ สุขินฺทฺริยํ จ โสมนสฺสินฺทฺริยํ จ ปุริสินฺทฺริยสฺสานุวตฺตกา โหนฺติฯ ตสฺส อธิปฺปายปริปุณฺณา โลภธมฺมา กุสลมูเล ปวฑฺเฒนฺติฯ ตสฺส เจ อยมธิปฺปาโย น ปาริปูริํ คจฺฉติฯ ตสฺส ทุกฺขินฺทฺริยํ จ โทมนสฺสินฺทฺริยํ จ วตฺตติฯ โทโส จ อกุสลมูลํ ปวฑฺฒติฯ สเจ ปน อุเปกฺขา ภาเวติ อุเปกฺขินฺทฺริยสฺส อนุวตฺตกามา ภวติฯ อโมโห จ กุสลมูลํ ปวฑฺฒติฯ อิติ สตฺต อินฺทฺริยานิ กิเลสวตฺถุมุปาทาย อนนฺเวมานิ อวมานิ สพฺพสฺส เวทนา อิตฺถินฺทฺริยํ ปุริสินฺทฺริยํฯ ตตฺถ อฏฺฐ อินฺทฺริยานิ สทฺธินฺทฺริยํ ยาว อญฺญาตาวิโน อินฺทฺริยํ, อยํ ทุกฺขนิโรธคามินี ปฏิปทาฯ ทสนฺนํ ปญฺญินฺทฺริยานํ กามราคสฺส ปทฏฺฐานํฯ มนินฺทฺริยํ ภวราคสฺส ปทฏฺฐานํฯ ปญฺญินฺทฺริยานิ รูปราคสฺส ปทฏฺฐานํฯ อิตฺถินฺทฺริยํ จ ปุริสินฺทฺริยํ จ สตฺต ปญฺญตฺติยา ปทฏฺฐานํฯ ตตฺถ เยน เยน อินฺทฺริเยน ยุตฺตํ วา คาถาย โอตาเรตุํ สกฺโกติ, เตน เตน นิทฺทิสิตพฺโพฯ เอวํ ขนฺเธสุ ธาตูสุ อายตเนสุ สจฺเจสุ ปฏิจฺจสมุปฺปาเทสุ อยํ โอตรโณ หาโรฯ

[54] ตตฺถ กตโม โสธโน หาโร? โย คาถา เอเกน อารมฺโภ ภาสิสฺสนฺติฯ ตตฺถ เอกิสฺสา ภาสิตาย อวสิฏฺฐาสุ ภาสิตาสุ โส อตฺโถ น นิทฺทิสิตพฺโพฯ กิํ การณํ? น หิ ตาว โส อตฺโถ ภาสิโต, โส อภาสิโต น สกฺกา นิทฺทิสิตุํฯ ยถา กิํ อปฺปมาโท อมตํ ปทนฺติ คาถา อยเมกา คาถา นิทฺทิสิตพฺพาฯ กิํ การณํ, อตฺถิกฺขาตาว อิมสฺส อารมฺภสฺส อนภาสิตํ?

เอวํ [เอตํ (ปี.) ปสฺส ธ. ป. 22] วิเสสโต ญตฺวา, อปฺปมาทมฺหิ ปณฺฑิตา;

อปฺปมาเท ปโมทนฺติ, อริยานํ โคจเร รตาติฯ

อิทํ อภาสิตํฯ อิมิสฺสาปิ คาถาย ภาสิตาย อตฺโถ นิทฺทิสิตพฺโพฯ กิํ การณํ, อตฺถิ ตตฺถ อวสิฏฺฐํ? เต ฌายิโน [ธ. ป. 23] สาตติกา, นิจฺจํ ทฬฺหปรกฺกมาติ คาถา, เอวํ อิมา คาถาโย อุปธาริตา ยทา ภวนฺติ, ตทา อตฺโถ นิทฺทิสิตพฺโพฯ เอวํ อสฺสุตปุพฺเพสุ สุตฺเตสุ พฺยากรเณสุ วา เอกุทฺเทโส ภาสิโตฯ ยา วีมํสา ตุลนา อิทํ อตฺถิ กิจฺจํ, อิทํ สุตฺตํ ภาสิตํ ตสฺส เววจนํ นิทฺทิฏฺฐํ วา น วาติฯ ตตฺถ ยา วีมํสา, อยํ วุจฺจเต โสธโน หาโรฯ

[55] ตตฺถ กตโม อธิฏฺฐาโน หาโร? เอกตฺตตา จ เวมตฺตตา จฯ ตตฺถ กิตปญฺญตฺติ จ กิจฺจปญฺญตฺติ จฯ สา เอกตฺตตา จ เวมตฺตตา จ ยถา ปญฺญตฺติ เอกเววจเนน เวมตฺตตา ปชานาตีติ ปญฺญา, สา จ อาธิปเตยฺยฏฺเฐน ปญฺญตฺติฯ ยํ อโนมตฺติยฏฺเฐน ปญฺญตฺตนฺติฯ ตํ อโนมตฺติยฏฺเฐน ปญฺญาพลํฯ ตนุภูตา โคจรตฺตวสา เสวสติ ตีสุ รตเนสุ อนุสฺสติ พุทฺธานุสฺสติ ธมฺมานุสฺสติ สงฺฆานุสฺสติ อวิปรีตานุสฺสรณตายฯ สมฺมาทิฏฺฐิ ธมฺมานํ ปวิจเยน ธมฺมวิจยสมฺโพชฺฌงฺโค อภินีหารโต อภิญฺญาติฯ สงฺเขเปน มคฺคา กา วตฺถุ อวิโกปนตาย เอกตฺตา, ยถา อุณฺเหน สํสฏฺฐํ อุณฺโหทกํ, สีเตน สํสฏฺฐํ สีโตทกํ ขาโรทกํ คุฬฺโหทกนฺติ, อิทํ เอกตฺตตา เวมตฺตตา จฯ

อตฺถิ ปุน ธมฺโม นานาธมฺมสงฺฆโต เอกโต ยถารูปํ จตฺตาโร วาเรตพฺพา, ตญฺจ รูปนฺติ เอกตฺตตาฯ ปถวีธาตุ อาโป เตโช วาโยธาตูติ เวมตฺตตาฯ เอวํ สพฺพา จตสฺโส ธาตุโย รูปนฺติ เอกตฺตตา, ปถวีธาตุ อาโป เตโช วาโยธาตูติ เวมตฺตตาฯ ปถวีธาตูติ ลกฺขณโต เอกตฺตตา, สํกิณฺณวตฺถุโต เวมตฺตตาฯ ยํ กิญฺจิ กกฺขฬลกฺขณํ, สพฺพํ ตํ ปถวีธาตูติ เอกตฺตตาฯ เกสา โลมา นขา ทนฺตา ฉวิ จมฺมนฺติ เวมตฺตตาฯ เอวํ สพฺพํ จตสฺโส ธาตุโย รูปนฺติ เอกตฺตํฯ สทฺทา คนฺธา รสา โผฏฺฐพฺพาติ เวมตฺตตาฯ

อตฺถิ ปุน ธมฺโม เวมตฺตตา อญฺโญ นามํ ลภติฯ

ยถา กายานุปสฺสนาย นวสญฺญา วินีลกสญฺญา อุทฺธุมาตกสญฺญา, อยํ อสุภสญฺญา, ยา เอกตฺตตา อารมฺมณโต เวมตฺตโต, สา เอวํ สญฺญาเวทนาสุ อาทีนวํ สมนุปสฺสโต ตถาธิฏฺฐานํ สมาธินฺทฺริยํ จ สาเยว ธมฺเมสุ ตตฺถ สญฺญาภาวนา วีริยินฺทฺริยํ จ ธมฺเมสุ ธมฺมานุปสฺสนา จิตฺเต อตฺตสญฺญํ ปชหโต ปญฺญินฺทฺริยํ จ จิตฺเต จิตฺตานุปสฺสนาฯ (อิติ) [( ) นตฺถิ ปี. โปตฺถเก] โย โกจิ ญาณปจาโร สพฺพโส ปญฺญาย โคจโร ปญฺญา, อยํ เวมตฺตตา, ยถา กามราโค ภวราโค ทิฏฺฐิราโคติ เวมตฺตตา ตณฺหายฯ อิติ ยํ เอกตฺตตาย จ เวมตฺตตาย จ ญาณํ วีมํสนา ตุลนาฯ อยํ อธิฏฺฐาโน หาโรฯ

[56] ตตฺถ กตโม ปริกฺขาโร หาโร? สเหตุ สปฺปจฺจยํ โวทานญฺจ สํกิเลโส จ, ยํ ตทุภยํ ปริเยฏฺฐิ, ส ปริกฺขาโร หาโรฯ อิติ ธมฺมานํ สเหตุกานํ เหตุ ปริเยสิตพฺโพ, สปฺปจฺจยานํ ปจฺจโย ปริเยสิตพฺโพฯ

ตตฺถ กิํ นานากรณํ, เหตุสฺส จ ปจฺจยสฺส จ? สภาโว เหตุ, ปรภาโว ปจฺจโยฯ ปรภาวสฺส ปจฺจโย เหตุปิ, สภาวสฺส เหตุยา ปรภาวสฺส กสฺสจิ ปจฺจโย อวุตฺโต เหตุ, วุตฺโต ปจฺจโยฯ อชฺฌตฺติโก เหตุ, พาหิโร ปจฺจโยฯ สภาโว เหตุ, ปรภาโว ปจฺจโยฯ นิพฺพตฺตโก เหตุ, ปฏิคฺคาหโก [ปริคฺคาหโก (ก.)] ปจฺจโยฯ เนวาสิโก เหตุ, อาคนฺตุโก ปจฺจโยฯ อสาธารโณ เหตุ, สาธารโณ ปจฺจโยฯ เอโกเยว เหตุ, อปราปโร ปจฺจโยฯ

เหตุสฺส อุปกรณํ สมุทาเนตพฺโพฯ สมุทานํ เหตุ, ตตฺถ ทุวิโธ เหตุฯ ทุวิโธ ปจฺจโย – สมนนฺตรปจฺจโย จ ปรมฺปรปจฺจโย จฯ เหตุปิ ทุวิโธ – สมนนฺตรเหตุ จ ปรมฺปรเหตุ จฯ ตตฺถ กตโม ปรมฺปรปจฺจโย? อวิชฺชา นามรูปสฺส ปรมฺปรปจฺจโย, วิญฺญาณํ สมนนฺตรปจฺจยตาย ปจฺจโยฯ ยทิ อาทิมฺหิ อวิชฺชานิโรโธ ภวติ นามรูปสฺส นิโรโธปิฯ ตตฺถ สมนนฺตรํ กิํ การณํ ปรมฺปรปจฺจโย สมนนฺตรปจฺจโย สมุทฺทานิโต, อยํ ปจฺจยโตฯ ตตฺถ กตโม ปรมฺปรเหตุ? วิชานนฺตสฺส ปรมฺปรเหตุตาย เหตุ, อญฺญากาโร สมนนฺตรเหตุตาย เหตุฯ ยสฺส หิ ยํ สมนนฺตรํ นิพฺพตฺตติ, โส ตสฺส เหตุปิ ชาตินิโรธา พหิ อาการนิโรโธ, อาการนิโรธา ทณฺฑนิโรโธ, ทณฺฑนิโรธา ขณฺฑนิโรโธฯ เอวํ เหตุปิ ทฺวิธา โส ตาหิ ปสฺสิตพฺโพฯ

ปฏิจฺจสมุปฺปาโท ยถา อวิชฺชาปจฺจโย ตสฺส ปุน กิํปจฺจโย, อโยนิโส มนสิกาโรฯ โส กสฺส ปจฺจโย สงฺขารานํ, อิติ ปจฺจโย จ สมุปฺปนฺนํ จ ตสฺส โก เหตุ อวิชฺชาเยว ฯ ตถา หิ ปุริมา โกฏิ น ปญฺญายติฯ ตตฺถ อวิชฺชานุสโย อวิชฺชาปริยุฏฺฐานสฺส เหตุ ปุริมา เหตุ ปจฺฉา ปจฺจโย, สาปิ อวิชฺชาสงฺขารานํ ปจฺจโย จตูหิ การเณหิ สหชาตปจฺจยตาย สมนนฺตรปจฺจยตาย อภิสนฺทนปจฺจยตาย ปติฏฺฐานปจฺจยตายฯ

[57] กถํ สหชาตปจฺจยตาย อวิชฺชาสงฺขารานํ ปจฺจโย? ยํ จิตฺตํ ราคปริยุฏฺฐํ, ตตฺถ อวิชฺชาปริยุฏฺฐาเนน สพฺพํ ปญฺญาย โคจรํ หนฺติฯ ตตฺถ สงฺขารา ติปจฺจยฏฺฐิกา อทฺธาภูมิการมหตฺตสฺส [ลทฺธา ภูมิกรมหตฺตสฺส (ปี. ก.)] อยํ อวิชฺชาสหสมุปฺปนฺนํ วุทฺธิํ วิรูฬฺหิํ เวปุลฺลตมาปชฺชนฺตี จตูหิ การเณหิ ปญฺญา ปหียติฯ กตเมหิ จตูหิ? อนุสโย ปริยุฏฺฐานํ สํโยชนํ อุปาทานํฯ ตตฺถ อนุสโย ปริยุฏฺฐานํ ชาติ ปริยุฏฺฐิตา สํยุชฺชติ สํยุตฺตา อุปาทิยติ อุปาทานปจฺจยา ภโวฯ เอวํ เต สงฺขารา ติวิธา อุปฺปนฺนา ภูมิคตา นาสญฺญตฺถ อยํ มคฺเคน วินีตตฺตายาติ [วินิภตฺตาย (ปี.), วินิภตฺตตาย (ก.)] เต ถามคตา อปติวินีตาติปิ เต สงฺขาราติ วุจฺจติ, เอวํ สเหตุสมุปฺปนฺนฏฺเฐน อตฺถิ เมว ปจฺจยา สงฺขารานํ ปจฺจโย นิทฺทิฏฺฐํ อปเนตฺวา กุสลํ อกุสลํ กุสโล จ อกุสโล จ ปกฺขิปิตพฺโพ, วิปากธมฺมา อปเนตฺวา วจนียํ อวจนียํ วจนียญฺจ อวจนียญฺจ ปกฺขิปิตพฺพํ, ภวอเปวิริตฺตา, สพฺพสุตฺตํ ปริกฺขิปิตพฺพํฯ

ทส ตถาคตพลานิ จตฺตาริ เวสารชฺชานิ ปุญฺญานิ อนญฺญากตํ อวิชฺชา สมนนฺตรปจฺจยตาย สงฺขารานํ ปจฺจโย เยน จิตฺเตน สห สมุปฺปนฺนา อวิชฺชา ตสฺส จิตฺตสฺส สมนนฺตรจิตฺตํ สมุปฺปนฺนนฺติ, ตสฺส ยํ สมนนฺตรจิตฺตํ สมุปฺปนฺนนฺติ, ตสฺส ปจฺฉิมสฺส จิตฺตสฺส ปุริมจิตฺตํ เหตุปจฺจยตาย ปจฺจโย, เตน อวิชฺชา เหตุ เตน จิตฺเตน อุปาทานํ อโนกาสกตา ญาณํ น อุปฺปชฺชนฺติฯ

ยา ตสฺส อปฺปมาทา ธาตุ อภิชฺฌาภิสนฺทิตา ตหิํ วิปลฺลาสา อุปฺปชฺชนฺติ ‘‘อสุเภ สุภ’’นฺติ ‘‘ทุกฺเข สุข’’นฺติ, ตตฺถ สงฺขารา อุปฺปชฺชนฺติ รตฺตา ทุฏฺฐา มูลสฺส เจตนา ราคปริยุฏฺฐาเนน พฺยาปาทปริยุฏฺฐาเนน อวิชฺชาปริยุฏฺฐาเนน ทิฏฺฐิวิปลฺลาโส วตฺถุนิทฺเทเส นิทฺทิสิตพฺโพ , ยํ วิปรีตจิตฺโต วิชานาติ อยํ จิตฺตวิปลฺลาโส, ยา วิปรีตสญฺญา อุปคฺคณฺหาติ อยํ สญฺญาวิปลฺลาโสฯ ยํ วิปรีตทิฏฺฐิ อภินิวิสติ อยํ ทิฏฺฐิวิปลฺลาโสฯ อฏฺฐ มิจฺฉตฺตานิ วฑฺฒนฺติ, ตีณิ อกุสลานิ อโยนิโส มนสิกาเร อุปฺปนฺนํ วิญฺญาณญฺจ วิชฺชญฺจ กโรนฺติฯ อิติ ปุพฺพาปรนฺเต อกุสลานาตริตโร สงฺขารา วุทฺธิํ เวปุลฺลตํ คจฺฉนฺติฯ เต จ มหตา จ อปฺปฏิวิทิตา โปโนภวิกา [โปโนพฺภวิกา (ก.)] สงฺขารา ภวนฺติฯ อิติ เอวํ อวิชฺชา สหชาตปจฺจยตาย สงฺขารานํ ปจฺจโย สมนนฺตรปจฺจยตาย จฯ

[58] กถํ อภิสนฺทนากาเรน อวิชฺชา สงฺขารานํ ปจฺจโย? สา อวิชฺชา เต สงฺขาเร อภิสนฺเนติ ปริปฺผรติฯ เสยฺยถาปิ นาม อุปฺปลํ วา ปทุมํ วา ตํ อุทเก วฑฺฒํ อสฺส, สีเตน วารินา อภิสนฺนํ ปริสนฺทนํ วุทฺธิํ วิรูฬฺหิํ เวปุลฺลตํ อาปชฺชติฯ เอวํ อภิสนฺทนฏฺเฐน อวิชฺชา สงฺขารานํ ปจฺจโยฯ

กถํ ปติฏฺฐหนฏฺเฐน อวิชฺชา สงฺขารานํ ปจฺจโย? เต สงฺขารา อวิชฺชายํ นิสฺสาย วุทฺธิํ วิรูฬฺหิํ เวปุลฺลตํ อาปชฺชนฺติฯ เสยฺยถาปิ นาม อุปฺปลํ วา ปทุมํ วา ปถวิํ นิสฺสาย ปถวิํ ปติฏฺฐาย วุทฺธิํ วิรูฬฺหิํ เวปุลฺลตํ อาปชฺชติฯ เอเต สงฺขารา อวิชฺชายํ ปติฏฺฐิตา อวิชฺชายํ นิสฺสาย วุทฺธิํ วิรูฬฺหิํ เวปุลฺลตํ คจฺฉนฺติฯ เอวํ ปติฏฺฐหนฏฺเฐน อวิชฺชา สงฺขารานํ ปจฺจโยฯ

ปุน ราคสหคตสฺส กมฺมสฺส วิปาเกน ปฏิสนฺธิมฺหิ ภโว นิพฺพตฺตติ, ตํ กมฺมสฺส [กามสฺส (ปี.)] สพฺพํ อภินิวิฏฺฐํ อญฺญาณวเสน โปโนภวิกา สงฺขาราติ วุจฺจนฺติ, เอวมฺปิ อวิชฺชาปจฺจยา สงฺขารา อตฺถิฯ ปุน ปญฺจสุ เย จ เสกฺขา ปุคฺคลา, เย จ อสญฺญิสมาปตฺติํ สมาปนฺนา, เย จ ภวคตา, เย จ อนฺโตคตาเยว สํเสทชา, เย จ วา ปน อญฺโญ หิ โกจิ อนาคามิภูตา น เจเตนฺติ น จ ปตฺเถนฺติ, เตสํ กิํ ปจฺจยา สงฺขาราฯ ปุน ราคา อตฺถิ เตสํ สงฺขารานิ อุปาทานานิ จิตฺตมนุสฺสรนฺติเยว อวิปกฺกวิปากสมูหตา อสมุจฺฉินฺนปจฺจยา เตสํ ปุน จ คโต ภวติฯ เอวมฺปิ หิ อวิชฺชาปจฺจยา สงฺขาราฯ ปุน สา เต น อุปาทานา นปิ สงฺขารา อตฺถิ, ปุน เตสํ สตฺต อนุสยา อสมูหตา อสมุจฺฉินฺนา ตทารมฺมณํ ภวติฯ วิญฺญาณสฺส ปติฏฺฐาย วิญฺญาณปจฺจยา นามรูปํฯ เอวมฺปิ อวิชฺชาปจฺจยา สงฺขาราฯ

ปุน สา ยํ กิญฺจิ กมฺมํ อาจยคามิ สพฺพํ ตํ อวิชฺชาวเสน อภิสงฺขริยติ ตณฺหาวเสน จ อลฺลียติ อญฺญาณวเสน จ ตตฺถ อาทีนวมฺปิ น ชานาติฯ ตเทว วิญฺญาณพีชํ ภวติ, สาเยว ตณฺหาสิเนโห ภวติฯ สาเยว อวิชฺชา สมฺโมโหติฯ เอวมฺปิ อวิชฺชาปจฺจยา สงฺขารา วตฺตพฺพาฯ อิติ อิเมหิ อากาเรหิ อวิชฺชา สงฺขารานํ ปจฺจโยฯ

ตตฺถ อวิชฺชาย เหตุ อโยนิโส มนสิกาโร ปจฺจโย โหติฯ ตตฺถ อภิจฺเฉโท อยํ ตตฺถ ตติยํ พลํ [ผลํ (ปี.)] นิวตฺติ, อยํ ปฏิสนฺธิฯ ตตฺถ ปุนพฺภโว โย อเวจฺเฉโท อสมุคฺฆาตนฏฺเฐน อยํ อนุสโยฯ ยถา ปฏากํ วา สาฏกํ วา ทฺเว ชนา ปีเฬสุ จ เอกา วา พลํ วา อสฺส นิวาฏสฺเสสุ, น ปน ปีเฬสุ โสเสยฺยฯ ตตฺถ ยํ สิเนหา อาโปธาตุ อนุปุลฺลนา โสเสตพฺพาฯ อุณฺหธาตุมาคมฺม สเจ ปุน ตํ อากาเส นิกฺขิเปยฺย ตํ อุสฺสาเวน เยภุยฺยตรํ สิเนหมาปชฺเชยฺย, น หิ อนาคมฺม เตโชธาตุํ ปริเสสํ คจฺเฉยฺยฯ เอวเมว ภวคฺคปรมาปิ สมาปตฺติ น อนุรูปสฺส สมุคฺฆาตาย สํวตฺตติฯ เต หิ อาลยนฺติ สมฺมสนฺติ, น จ ตณฺหาย ตณฺหาปหานํ คจฺฉนฺติฯ ตตฺถ โส อสมุคฺฆาโตฯ อวิชฺชาย อนุสโย จ จิตฺตสฺส สมฺปลิโพโธ, อิทํ ปริยุฏฺฐานํฯ ยถาภูตํ วิญฺญาณสฺส อปฺปฏิเวโธ อยํ อวิชฺชาอาสโว อวิชฺชาวิญฺญาณพีชํ ภวติฯ ยํ พีชํ โส เหตุ น สมุจฺฉิชฺชติ, อสมุจฺฉิชฺชนฺโต ปฏิสนฺเทหติฯ ปฏิสนฺทหนฺโต น สมุคฺฆาตํ คจฺฉติฯ อสมุคฺฆาตํ จิตฺตํ ปริโยนหติ, ปริโยนทฺธจิตฺโต ยถาภูตํ นปฺปชานาติ, อิติ สญฺญาณสฺส สาสวตฺโถ, อวิชฺชตฺโถ, เหตุอตฺโถ, อวจฺเฉทตฺโถ, อนิวตฺติอตฺโถ, ผลตฺโถ ปฏิสนฺธิอตฺโถ, ปุนพฺภวตฺโถ, อสมุคฺฆาตตฺโถ, อนุสยตฺโถ, ปริยุฏฺฐานตฺโถ, อปฏิเวธนตฺโถฯ เอตฺตาวตา อวิชฺชาย เขตฺตํ นิทฺทิฏฺฐํ ภวติฯ อยํ วุจฺจเต ปริกฺขาโร นาม หาโรฯ

[59] ตตฺถ กตโม สมาโรปโน หาโร? อุคฺฆฏิตมฺหิ ตมฺหิ สนฺตญฺเจว จ นํ วิตฺถารํ ปน วตฺตพฺพํฯ วิตฺถารวิธํ จิตฺตญฺญา อยํ สมาโรปโน หาโรฯ ตตฺถ นามนิทฺเทโส อุปฆฏกา [อุคฺฆฏกา (ปี.)] วตฺถุนิทฺเทโส เววจนํ วตฺถุภูโต วิตฺถาโรฯ ยถา กิํ, ยา ภิกฺขูนํ วตฺตโต [นิวตฺตโต (ปี.)] ปหาตพฺโพ, อยํ อุปฆฏนาฯ

ตตฺถ กตโม สมาโรปโน? กิญฺจิ น วตฺตพฺพํ, รูปราคํ วา นามวนฺตปหาตพฺพํ [นามมนฺตปหาตพฺพํ (ก.)]ฯ ยาว วิญฺญาณนฺติ วิตฺถาเรน กาตพฺพานิฯ อวิชฺชา ตา โอปมฺเมน ปญฺญาเปตพฺพา, อยํ สมาโรปโนฯ นิสฺสิตจิตฺตสฺส จ มตฺติโก จ นิสฺสโย ตณฺหา จ ทิฏฺฐิ จฯ ตตฺถ ทิฏฺฐิ อวิชฺชา ตณฺหา สงฺขาราฯ ตตฺถ ทิฏฺฐิปจฺจยา ตณฺหา อิเม อวิชฺชาปจฺจยา สงฺขาราฯ ตตฺถ นิสฺสิตํ วิญฺญาณํ อิทํ สงฺขารปจฺจยา วิญฺญาณํ ยาว ชรามรณํ, อิทํ สํขิตฺเตน ภาสิเต อวสิฏฺฐํ ปโรปยติฯ

อนิสฺสิตสฺส [ปสฺส อุทา. 74] จลิตํ นตฺถีติ ตสฺส เอวํ ทิฏฺฐิยา ตณฺหาย จ ปหานํ ตตฺถ ทิฏฺฐิอวิชฺชานิโรธาย ภูตํ วิญฺญาณํ สราคฏฺฐานิเยสุ ธมฺเมสุ ตํ ตํ ธมฺมํ อุเปจฺจ อญฺญํ ธมฺมํ ธาวติ มกฺกโฏปมตาย, อถ ขฺวสฺส ปริตฺเตสุ ธมฺเมสุ สราคฏฺฐานิเยสุ ฉนฺทราโค นตฺถิ กุโต ตโต จลนา, อธิมตฺเตสุ สตฺเตสุ จิตฺตํ นิเวสฺสยติ ตํ อปติฏฺฐิตํ วิญฺญาณํ อนาหารํ นิรุชฺฌติ วิญฺญาณนิโรธา นามรูปนิโรโธ ยาว ชรามรณนิโรโธฯ อยํ สมาโรปโนฯ

ตตฺถ ราควเสน วิญฺญาณสฺส จลิตํ สปริคฺคโห, ตสฺมิํ จลิเต อสติ โย ปริกิเลโสปจาโร ติวิโธ อคฺคิ ปฏิปฺปสฺสทฺโธ ภวติฯ เตนาห จลิเต อสนฺเต ปสฺสทฺธิ โหติฯ ตตฺถ ยํ สมาโรปนา ปสฺสทฺธกาโย สุขํ เวเทติ, สุขิโน จิตฺตํ สมาธิยติฯ ยาว วิมุตฺติตมิติ ญาณทสฺสนํ ภวติฯ โส อาสวานํ ขยา จ วิมุตฺติ โน อุปปชฺชติฯ ตสฺส อุปปตฺติสฺส อาคติคติยา อสนฺติยา เนวิธ น หุรํ น อุภยมนฺตเรนฯ เอเสวนฺโต ทุกฺขสฺสาติ อนุปาทิเสสา นิพฺพานธาตุฯ อิทมสฺส สุตฺตสฺส มชฺเฌ สมาโรปิตํ ปฏิจฺจสมุปฺปาเท จ วิมุตฺติยํ จ โยโค น จ เอตํ ตสฺส สํขิตฺเตน ภาสิตสฺส วิตฺถาเรน อตฺถํ วิภชฺชนฺติฯ อยํ วุจฺจเต สมาโรปโน หาโรฯ น จ สํกิเลสภาคิเยน สุตฺเตน สํกิเลสภาคิโย เย จ ธมฺมา สมาโรปยิตพฺพา นาญฺเญฯ เอวํ วาสนาภาคิเย นิพฺเพธภาคิเย, อยํ สมาโรปโน หาโรฯ อิเม โสฬส หาราฯ

สุวีรสฺส มหากจฺจายนสฺส ชมฺพุวนวาสิโน เปฏโกปเทเส

ปญฺจมา ภูมิฯ

6. สุตฺตตฺถสมุจฺจยภูมิ

[60] พุทฺธานํ ภควนฺตานํ สาสนํ ติวิเธน สงฺคหํ คจฺฉติ, ขนฺเธสุ ธาตูสุ อายตเนสุ จฯ ตตฺถ ปญฺจกฺขนฺธา รูปกฺขนฺโธ ยาว วิญฺญาณกฺขนฺโธฯ ทส รูปอายตนานิ จกฺขุ รูปา จ ยาว กาโย โผฏฺฐพฺพา จ, อยํ รูปกฺขนฺโธฯ ตตฺถ ฉ เวทนากายา เวทนากฺขนฺโธ จกฺขุสมฺผสฺสชา เวทนา ยาว มโนสมฺผสฺสชา เวทนา, อยํ เวทนากฺขนฺโธฯ ตตฺถ ฉ สญฺญากายา สญฺญากฺขนฺโธ, รูปสญฺญา ยาว ธมฺมสญฺญา อิเม ฉ สญฺญากายา, อยํ สญฺญากฺขนฺโธฯ ตตฺถ ฉ เจตนากายา สงฺขารกฺขนฺโธ, รูปสญฺเจตนา ยาว ธมฺมสญฺเจตนา อิเม ฉ เจตนากายา, อยํ สงฺขารกฺขนฺโธฯ ตตฺถ ฉ วิญฺญาณกายา วิญฺญาณกฺขนฺโธ, จกฺขุวิญฺญาณํ ยาว มโนวิญฺญาณํ อิเม ฉ วิญฺญาณกายา, อยํ วิญฺญาณกฺขนฺโธฯ อิเม ปญฺจกฺขนฺธาฯ

เตสํ กา ปริญฺญา? อนิจฺจํ ทุกฺขํ สญฺญา อนตฺตาติ เอสา เอเตสํ ปริญฺญาฯ ตตฺถ กตโม ขนฺธตฺโถ? สมูหตฺโถ ขนฺธตฺโถ, ปุญฺชตฺโถ ขนฺธตฺโถ, ราสตฺโถ ขนฺธตฺโถฯ ตํ ยถา ทพฺพกฺขนฺโธ วนกฺขนฺโธ ทารุกฺขนฺโธ อคฺคิกฺขนฺโธ อุทกกฺขนฺโธ วายุกฺขนฺโธ อิติ เอวํ ขนฺเธสุ สพฺพสงฺคโหว เอวํ ขนฺธตฺโถฯ

ตตฺถ อฏฺฐารส ธาตุโย จกฺขุธาตุ รูปธาตุ จกฺขุวิญฺญาณธาตุ…เป.… มโนธาตุ ธมฺมธาตุ มโนวิญฺญาณธาตุฯ เอตาโย อฏฺฐารส ธาตุโยฯ ตาสํ ปริญฺญา อนิจฺจํ ทุกฺขํ สญฺญา อนตฺตาติ เอสา เอตาสํ ปริญฺญาฯ ตตฺถ โก ธาตุอตฺโถ? วุจฺจเต อวยวตฺโถ ธาตุอตฺโถฯ อวยโวติ จกฺขุ โน ปสาโท จกฺขุธาตุฯ เอวํ ปญฺจสุ ธาตูสุ ปุน ราคววจฺเฉทตฺโถ ธาตุอตฺโถฯ ววจฺฉินฺนา หิ จกฺขุธาตุฯ เอวํ ปญฺจสุ ปุนราห เอกนฺติปกตฺยตฺเถน ธาตุอตฺโถติ วุจฺจเตฯ ตํ ยถา, ปกติยา อยํ ปุริโส ปิตฺติโก เสมฺหิโก วาติโก สนฺนิปาติโกติ เอวํ ปกติจกฺขุธาตุ ทสนฺนํ ปิยา จ สพฺเพสุ อินฺทฺริเยสุ…เป.… วิสภาคตฺโถ ธาตุอตฺโถฯ

ตตฺถ ทฺวาทสายตนานิ กตมานิ? ฉ อชฺฌตฺติกานิ ฉ พาหิรานิฯ จกฺขายตนํ ยาว มนายตนนฺติ อชฺฌตฺติกํ, รูปายตนํ ยาว ธมฺมายตนนฺติ พาหิรํฯ เอตานิ ทฺวาทส อายตนานิฯ เอเตสํ กา ปริญฺญา? อนิจฺจํ ทุกฺขํ สญฺญา อนตฺตาติ, เอสา เอเตสํ ปริญฺญาฯ